Thực hư chuyện “vô danh hóa” tác phẩm của Trần Đăng Khoa

Tác phẩm của Trần Đăng Khoa có mặt trong bộ "Từ điển Type Truyện dân gian Việt Nam" do Nhà xuất bản cần lao ấn hành cuối năm, 2012. Thực hư câu chuyện thế nào? Tác phẩm viết từ 1970 “Từ điển Type Truyện dân gian Việt Nam” là một công trình khoa học của Viện văn học, được Chính phủ tài trợ, do PGS.TS Nguyễn Thị Huế làm chủ biên. Đọc cuốn sách này nhà thơ Trần đại đăng khoa “tá hỏa” khi thấy trường ca “Đi đánh Thần Hạn” của mình lại bị coi là sáng tác tập thể của dân gian, lưu truyền ở tỉnh Bạc Liêu, nằm trong kho tàng dân gian riêng của tỉnh Bạc Liêu. Theo nhà thơ Trần đại đăng khoa, trường ca “Đi đánh Thần Hạn” được viết khi tác giả mới 11 tuổi, được xuất bản lần trước tiên trên tuần báo Văn nghệ tháng 9/1970. Sau đó tỉnh Hải Dương đã in riêng trường ca này khi tác giả còn học lớp 5 và Hà Nội tái bản khoảng hơn 30 lần. “Câu chuyện bắt đầu từ “Tết mồng Năm, tháng Năm - Ngọc Hoàng có giỗ - Thần Hạn sang … Ăn tiệc suốt chín tháng mười ngày – Thần say… Bụng Thần hóa chiếc thùng không đáy - Thần vơ từng gùi - Sục vòi - Hút chưa hết một hơi - Cạn nước - Cơn khát vẫn chưa đi - Thần bay ngang bay dọc - Cát mù - Bão thốc.” Thế là cả một vùng tươi xanh trù mật hóa miền đất chết”... Và rồi dưới “ngọn cờ” của cụ già, một lực lượng đông đảo đã được giao hội: Mía, Dừa, Thông, Viên Sỏi đường làng, Cua… cùng trẻ già, trai gái. Bít tất lên lưng Cua, bay lên trời, đương đầu với Thần Hạn. Một cuộc chiến không cân sức. Rất cam go. Nhiều tình tiết bất ngờ, không thể lường trước. Nhưng rồi đã thắng lợi. Tranh “Đi đánh Thần Hạn” minh họa của Trương Qua Vậy mà hiện thời cái trường ca này lại bị hóa phép thành truyện dân gian Bạc Liêu, nhà thơ Trần đại đăng khoa đặt câu hỏi: “Vậy bằng cớ đâu mà PGS - TS Nguyễn Thị Huế và các nhà khoa học đồng tác giả lại khẳng định trong một công trình khoa học rằng “Đi đánh Thần Hạn” là truyện dân gian Bạc Liêu? Xin bà và các cộng sự hãy đưa ra văn bản mà các vị lấy làm tư liệu nghiên cứu, là văn bản “Đi đánh Thần Hạn” đã được in ở Bạc Liêu trước năm 1970, là năm tôi công bố tác phẩm này?” Nhà thơ kết luận rằng: “Thực ra, những chuyện cẩu thả như thế này trong các công trình được gọi là khoa học, cứ dựng lên để vét tiền dân vẫn diễn ra như cơm bữa, chán đến mức chẳng còn muốn nói nữa. Nhưng ở đây nó lại liên hệ đến một tác phẩm của tôi, một tác phẩm đã in đi in lại nhiều lần và nhiều người cũng đã biết nên tôi buộc lòng phải lên tiếng, kẻo rồi có độc giả lại hiểu lầm, lại tưởng là lão Khoa đã đạo văn, mà đạo văn từ khi mới nứt mắt”. Dân gian hóa Sau khi đọc bài báo của thi sĩ Trần Đăng Khoa, chủ biên của công trình “tự vị type truyện dân gian Việt Nam” là PGS.TS Nguyễn Thị Huế đã có phúc đáp để đáp những câu hỏi mà thi sĩ Trần đại đăng khoa đã đặt ra. Theo vị chủ biên này thì cuốn “Từ điển type truyện dân gian Việt Nam” do một tập thể biên soạn, trên cơ sở tụ hội gần 220 đầu sách sưu tầm, soạn truyện kể dân gian các dân tộc Việt Nam. Từ đó xây dựng 761 mục từ, cũng nghĩa là 761 danh mục type (kiểu truyện) với 2270 cốt truyện dân gian. Như mục Phàm lệ soạn đã nêu rõ “Khác với các hợp tuyển, bộ thư mục này không bao gồm quờ nội dung của một câu chuyện nào mà chỉ có phần tóm tắt theo kết cấu cốt truyện của một bản truyện kể đại diện hoặc là tổng hợp các bản kể. Phần tóm lược này được trình diễn.# Phối hợp với việc lập danh sách kê tên gọi của tất tật các văn bản truyện kể khác nhau của truyện đó và được gọi là một type truyện hay một kiểu truyện được sắp đặt theo từng thể loại và đánh số thứ tự”. Bài viết mà nhà thơ Trần đại đăng khoa trực tiếp đề cập đến mục từ số 8: Đi đánh Thần Hạn (tr.60) với nội dung tóm tắt là: Số lượng bản kể: Đi đánh Thần Hạn (Kinh). VHDGBL, 4-6- Dân tộc: Kinh. Vùng lưu truyền: Miền Nam. Thần Hạn hán uống rượu nhiều, khát nước hút cạn hết nước sông do thần Mây, thần Gió mang tới. Người kéo nhau đi kiện. Chàng trai cùng các vật giúp người đi kiện… Đạn sói bắn mù mắt thần Hạn hán, nước mắt thần chảy thành cơn mưa, máu thần thành bảy sắc cầu vồng mũi thần khạc ra sấm. Trong mục từ trên, cụm từ viết tắt VHDGBL, 4- 6 là nhằm chỉ nguồn tư liệu để biên soạn là cuốn văn chương dân gian Bạc Liêu (Tư liệu số 208 ở Bảng viết tắt…), do PGS. Chu Xuân Diên (chủ biên), Nxb. Văn nghệ TP Hồ Chí Minh, năm 2005. Đây là công trình do Khoa Ngữ văn và Báo chí Đại học KHXH&NV - Đại học quốc gia TP Hồ Chí Minh thực hiện, kết quả của các đợt sưu tầm (với 34 lượt giảng viên và 474 lượt sinh viên trên địa bàn tỉnh Bạc Liêu). Thời kì sưu tầm là từ 29/10/2002 đến 17/11/2002 và từ 7/4/2003 đến 26/4/2003 (trích Lời nói đầu). Người kể lại câu chuyện cho nhóm sưu tầm là Hà Cẩm Vân, 1992, ấp 19, xã Phong Thạnh, huyện Giá Rai, tỉnh Bạc Liêu. Do đó, nếu coi kỹ thì bạn đọc sẽ biết cội nguồn của tư liệu này. Truyện “Đi đánh Thần Hạn” được xếp ở phần Thần thoại (từ trang 4 đến trang số 6). Từ khi cuốn sách “văn học dân gian Bạc Liêu” được ban bố đến nay đã có một độ lùi về thời gian và trong thời gian ấy không hề có một quan điểm phản hồi nào nên các tác giả này yên tâm dùng (có công khai nguồn trích dẫn, sử dụng). Năm 2011, “văn học dân gian Bạc Liêu” được nhà xuất bản Đại học nhà nước Hà Nội tái bản có bổ sung. Truyện “Đi đánh Thần Hạn” (từ trang 29 đến trang 31) cũng có nội dung như bản kể năm 2005. Như vậy, về nguyên tắc nhóm các tác giả cuốn “tự điển type truyện dân gian Việt Nam” đã sử dụng văn bản truyện kể đều có xuất xứ, ở dưới dạng tự sự và đã được công bố, xuất bản. Một hiện tượng không lạ Các tác giả công trình thừa nhận, do sát với các bản sưu tầm đã được ban bố và chưa có điều kiện giám định nguồn của nguồn truyện kể dân gian này nên chưa đối chiếu các nguồn tài liệu khác nhau về type truyện này. Do đó đã không biết về trường ca “Đi đánh Thần Hạn” của Trần Đăng Khoa. Bìa cuốn văn học dân gian Bạc Liêu Từ câu chuyện nhầm lẫn hích trên đây, chúng ta thấy rằng hiện tượng dân gian hóa các tác phẩm văn học viết và viết lại các tác phẩm văn chương dân gian không phải là ít gặp. Tỉ dụ, truyện “Quan Âm Thị Kính” đã được tác giả truyện thơ Nôm viết thành truyện Nôm cùng tên, hoặc truyện cổ tích Trạng Gầu đã được viết thành truyện “Tống Trân Cúc Hoa”, hay truyện cổ tích “Tú Uyên- Giáng Kiều” đã được viết thành truyện “Bích câu kỳ ngộ”. Hay trong lĩnh vực thi ca, bài ca dao nổi danh: Cày đồng đang buổi ban trưa/ Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày/ Ai ơi bưng bát cơm đầy/ Dẻo thơm một hạt cay đắng muôn phần (phương ngôn phong dao của Nguyễn Văn Ngọc, 1928) được cho là có cội nguồn từ bài thơ của Lý Thân (780 – 846) đời Đường, mà nhà thơ Khương Hữu Dụng đã dịch trong tập Thơ Đường (Nhà xuất bản Văn hóa, Viện văn học, 1962): Xới lúa trời đứng bóng / Mồ hôi đổ xuống đồng / Ai biết cơm trong mâm / Hạt hạt đều đắng cay. Rưa rứa như vậy, bài ca dao quen thuộc về Hà Nội: Gió đưa cành trúc la đà/ Tiếng chuông Trấn Vũ canh gà Thọ Xương… cũng đã được in trong “Văn đàn bảo giám” của Trần Trung Viên. Những hiện tượng trên có thể dẫn ra rất nhiều, và đây thực sự là câu chuyện huých nhưng cũng khôn xiết “chông gai” trong việc phân định các loại hình văn chương cả đối với người sáng tác lẫn nghiên cứu văn học, nghiên cứu folklore. Các nhà folklore đã gọi hiện tượng này là tác phẩm folklore có cội nguồn văn chương. ** Vậy là một kết thúc có hậu cho câu chuyện lùm xùm này, cuốn “tự vị type truyện dân gian Việt Nam” không cẩu thả đến mức lấy tác phẩm của Trần đại đăng khoa “nhét bừa vào cái bị có cái tên rất khoa học là sáng tác tập thể của dân gian” một cách vô căn cứ. Do đó, kết luận “các công trình được gọi là khoa học, cứ dựng lên để vét tiền dân vẫn diễn ra như cơm bữa” như mũi tên hiểm bắn lên “Thần Hạn”, có thể không trật trong một số công trình nào đó nhưng trong trường hợp này đã không trúng mục tiêu. Theo dõi câu chuyện, có độc giả đã bình luận rằng, sự nhầm lẫn này là một tin mừng đối với thi sĩ Trần Đăng Khoa vì tác phẩm đã được dân gian hóa, hay nói cách khác là vong mạng hóa, nó đã đi vào đời sống và thân thuộc như chính sáng tác truyền miệng của dân chúng. Và vì sự cố này, cuốn “tự điển type truyện dân gian Việt Nam” vốn dành cho đối tượng hẹp lại được nhiều người biết đến qua việc bực mình mà hóa PR dùm của nhà thơ nức danh Trần Đăng Khoa... *"Theo tôi, bác Khoa nên mừng mới phải" Tôi là một trong những SV đi sưu tầm VHDG ở Bạc Liêu và cũng chính tôi cùng nhóm của mình đã ghi âm lại câu chuyện "Đi đánh Thần Hạn" qua lời kể của một bác gái ở BL. Sau này khi chúng tôi nộp các phiếu điều tra của mình về Khoa thì thầy cô trong Khoa đã biên soạn và chỉnh lý lại cả ngàn tác phẩm VHDG sưu tầm được và giữ lại chưa đầy 50% số đó để in thành sách VHDGBL. Tôi nghĩ có nhẽ thơ của bác Khoa đã được dân gian đọc, thích, rồi nhớ, rồi truyền từ mẹ sang con, từ bà sang cháu... Nếu trách là trách người biên soạn cuốn VHDGBL khi chỉnh lý đã không biết đó là câu chuyện được phóng tác lại từ thơ của bác Khoa (mà làm sao mà biết hết được nhỉ?). Còn người làm Từ điển, người ta dựa vào cuốn hợp tuyển đã xuất bản từ năm 2005 và đã tái bản (sao lúc đó không ai phát hiện ra là có thơ của bác Khoa trong đó nhỉ?)... Thì người ta có làm gì sai mà bác quy chụp này đạo văn, nè tiêu tốn tiền tài quốc gia, quần chúng kinh thế. Theo tôi, bác Khoa nên mừng mới phải, vì thơ của bác coi như là sống vĩnh viễn với dân gian rồi. Mà cứ cái kiểu hùa nhau quở quang dù chưa nắm trong tay được cuốn tự điển Type và cuốn VHDGBL để xác minh thật hư thế này thì đúng là "thật kinh quá". Tôi là hậu sinh, mới chỉ mon men làm khoa học thôi mà thấy đoạn trường kiểu này thì chỉ muốn bỏ chạy lấy thân. Một comment trên vov.Vn đề tên Cựu sinh viên Khoa Văn Bảo Thư